ዛንታ ኤርትራውያን ዓሳክር ጣልያን

ዝነበረ ሰራዊት ጣልያን፡ ምስኡ ከኣ ልዕሊ 5,000 ኤርትራውያን ዓሳክር ዝነበሩዎ ሰራዊት፡ ብ1 መጋቢት 1896 ኣብ ከባቢ ከተማ ዓድዋ ሰዓሩዎም። እቲ ወሳኒ ዓወት'ቲ፡ ጣልያን መግዛእታዊ ግዝኣታ ኣብ ቀርኒ ኣፍሪቃ ንምስፋሕ ንዘካየደቶ ወፍሪ ኣፍሺሉዎ'ዩ።

ድሕሪ'ቲ ውግእ፡ እተጌ ጣይቱ (ሰበይቶም ንንጉስ ዳግማይ ምንሊክ) ንመብዝሕትኦም ምሩኻት ዓሳክር ጣልያን የማናይ ኢዶምን ጸጋማይ እግሮምን ከም ዝቝረጽ ገበራ ይበሃል። ብዙሓት ካባታቶም ቍስሎም መሽሚሹ ኣብ ፈቐዶኡ ብረኽስን ሕማምን ከም ዝሞቱ ይዝንቶ።

ኣሃዛዊ ጸብጻባት ናይቶም ኣብ ውግእ ዝወዓሉ፡ ዝሞቱን ዝተማረኹን ዓሳክር ካብ መጽሓፍ ንመጽሓፍ ይፋላለ'ኳ እንተዀነ፡ እቲ ታሪኽ ዕስክርና ግን ተመሳሳሊ'ዩ።

ብዛዕባ ታሪኽ ዕስክርና ንምርዳእ ብኣባ ገብረየሱስ ሃይሉ ብ1927 ተጻሒፋ፡ ብ1949/50 ናብ ሕትመት ዝበቕዐት መጽሓፍ ኣላ።

እዛ መጽሓፋ 'The Conscript' ብዝብል ብፕሮፌሰር ግርማይ ነጋሽ ናብ እንግሊዝኛ ተተርጒማ ኣብ ኢንተርነት ዝተዘርግሐት ኣገዳሲት መጽሓፍ'ያ።

እዛ መጽሓፍ፡ ዛጊት ኣብ ታሪኽ ስነጽሑፍ ኤርትራ ኰነ ቋንቋ ትግርኛ ቀዳመይቲ ልብወለድ ምዃና እያ ትፍለጥ።

ኤርትራውያን ብፍታዎም ድዮም ወይስ ተገዲዶም እዮም ተዓስኪሮም ንዝብል ሕቶ ብመጠኑ መልሲ ዝቐረበት መጽሓፍ እያ። ኣብ ግዜ ስእነት ብዕስክርና ኣቢልካ ደሞዝ ምርካብ፡ በቲ ካልእ ሸነኹ ክርአ ከሎ ድማ ኵነታቶም'ዩ ደፊኡ ኣብ ዕስክርና ዘእተዎም ክበሃል ይከኣል። እዚ ኰይኑ እቲ ግን ዕስክርና ኣብ ዞባና ደም ተኺሉ'ዩ።

ቶማስ ኦፍካንስኪ ዝበሃል ፍሉጥ ተማራማሪ ታሪኽ ምብራቕ ኣፍሪቃ ኣብ ኢንሳይክሎፒድያ ኤትዮፒካ ብዘስፈሮ ሓተታ መሰረት፡ ኤርትራውያን ዓሳክር ጣልያን ኣብ ኢትዮጵያ ጥራሕ ዘይኰነስ ኣብ ሶማልያን ሊብያን ከም ዝተሳተፉ የዘንቱ።

ኦፍካንስኪ ኣብ ሊብያ ካብ 1911 ክሳዕ 1932 ማዕረ 60,000 ኤርትራውያን ዓሳክር ከም ዘገልገሉ ክጠቅስ ከሎ፡ ከምዚ ዝስዕብ ይብል፡ "ኤርትራውያን ንዕስክርና ተገዲዶም ዝኣተዉዎ ኣገልግሎት ዘይኰነስ ንደሞዝን ዕድል ትምሀርትን ኢሎም፡ ምስኡ ከኣ ምስ ወሃብቲ ስራሕ ፈረንጂ ስራሕ ንምርካብ ዕድል ይኸፍተሎም ኢሎም ይኣምኑ ነበሩ፡" ይብል።

"ብዓቢዩ ከኣ ካብ ዕስክርና ምስ ተገላገሉ ናይ ጥሮታ ግቡኦም ክረኽቡ ከም ዘኽእሎም ይኣምኑ ነበሩ፡" ኢሉ ወሰኸሉ።

ዕስክርና ዘተኣታተዎ ለውጥታት

ብኣገላልጻ ዳን ኮነል፡ ብዛዕባ ኤርትራ ኣፍልጦ ዘለዎ ተመራማሪ፡ "ዓሳክር ክሳዕ 1935 ብፍቓዶም ይምልመሉ ነበሩ፡" ይብል።

እኹል ደሞዝን ኣብ ወጻኢ ሃገራት ናይ ምግልጋል ዕድልን ንብዙሓት መንእሰያት ይስሕብ ከም ዝነበረ ይገልጽ።

"ደቂ ተባዕትዮ ኤርትራ ካብ ነፍሲ ወከፍ ብሄርን ዞባን ኤርትራ ሓቢሮም ብምዕስካሮም ንሓድሕዶም ክፋለጡን ክቃረቡን ገይሩ'ዩ፡" ክብል'ውን ይውስኽ።

ምስ ምትእትታው ዕስክርና፡ ነቶም ዝተዓስከሩ ዘሰልጥና ኣብያተ ትምህርቲ'ውን ነይረን'የን። ቋንቋ ጣልያንን ቍጽርን ብምምሃር ዓቕሚ ዓሳክራት ክብ የብላ ነበራ።

"ኤርትራውያን ካብ መዓርግ ሰርጌንተ (ሙምታዝ) ንላዕሊ ክድይቡ እኳ እንተ ዘይተፈቕደሎም፡ ብዙሓት ዓሳክር ነበር ኣብ በብዓይነቱ ስርሓት ክስልጥኑ ክኢሎም'ዮም። ክሳብ ኣማሓደርቲ ከባቢታትን ጭቃ ዓድታትን ክዀኑ'ውን በቂዖም'ዮም፡" ይብል።

ብ1935 ወራር ሙሶሊኒ ኣብ ልዕሊ ኢትዮጵያ ንኽድንፍዕ ተባሂሉ ዕስክርና ብደረጃ ኣውራጃ ብብጽሒት (quota) ንክኸውን ተወሰነ። እቲ ክብጻሕ ዝነበሮ ዕላማ ድማ 60,000 ዓሳክር ምኽታብ ነበረ።

ኰይኑ ድማ ሙሶሊኒ ኣብ ስልጣን ምስ መጽአ፡ ፋሺሽታዊ ባህርያቱ እናተጋህደ ከደ፣ ኣብ ልዕሊ ኤርትራውያን መርገጽቲ እናዛየደ ምስ ከደ ብዙሓት ኤርትራውያን ተሃንዲዶም ኣብ ዕስክርና ካብ ምእታዉ ክቝጠቡ ጀመሩ።

ብሓፈሻኡ ዕስክርና እናዛሕተለ፡ እቶም ዓሳክር ከኣ ክሰግኡ ጀመሩ። እቲ ስግኣት'ውን ክብል-ክብል ምስ ኢትዮጵያ ምድንጋጽ ፈጢሩ'ዩ ክበሃል ይከኣል።

ብዙሓት ከኣ ምስ ምትእስሳር ኢትዮጵያን ኤርትራን (ብሃይማኖት ኦርቶዶክስ ኣቢሉ ማለት'ዩ) ከተሓሕዙዎ ጀመሩ።

ንኣብነት ሹምባሽ ዓንዶም ተስፋጽየን ዝተባህሉ ብዓል ደብሪ ዓዲ ሃንስ፡ ድሒሮም ብጃንሆይ ናይ ደጃዝማች ሽመት ዝተዋህቦም፡ ምስ ዓሳክሮም ብምስዳዕ ናብ ሰራዊት ኢትዮጵያ ከም ዝተጸንበሩ ኣብ ኢንሳይክሎፒድያ ኤትዮፒካ ተሰኒዱ ንረኽቦ።

ጣልያን ጌጋ ኣብ ልዕሊ ጌጋ ይፍጽሙ ስለ ዝነበሩ፡ በቲ ካልእ ሸነኽ ድማ ሃጸይ ሃይለስላሰ ብሃይማኖት ኣቢሎም ነቶም ጌጋታት ብምምዝማዝ ንዓሳክር ጣልያን ክልተ ከሕስቡዎም ጀመሩ ክበሃል ይከኣል።

እንግሊዝ ዝኣተወሉ ዘመን

ኣብ 1940 ዓባይ ብሪጣንያ ኲናት ኣብ ልዕሊ ጣልያን ምስ ወልዐት፡ ጣልያን ወተሃደራዊ ሓይላ ንምሕያል ንገደይምን ሓደስትን ዓሳክር ህጹጽ ጻውዒት ኣቕረበት፣ ብዝሖም ከኣ ቀልጢፉ ን60,000 ክድይብ ከኣለ።

ኣብ መጋቢት 1941 ኣብ ከረን ሓይልታት ጣልያን ምስ ተሳዕሩ ብዙሓት ዓሳክር ሞቱ፣ ብዙሓት ከኣ ተማረኹ። ብዙሓት ድማ ተስፋ ቈሪጾም መስርዖም ራሕሪሖም ኢዶም ሃቡ፣ ገሊኦም ከኣ ነንዓዶም ወሓዙ።

መግዛእታዊ ሰራዊት ዕስክርና ከኣ ኣብቅዐ።

ዓንድታት ዕስክርና ሃደሽዶሽ ምስ በለ፡ እቶም ዓሳክር ከኣ ብግቡእ ካብ ወተህድርናዊ ኣገልግሎት ስለ ዘይተፋነዉ፡ ብኣሽሓት ዝቝጸሩ ዓሳክር ሓዲግ ተረፉ። ስራሕ ስኢኖም ከኣ ዘወንወን ክብሉ ጀመሩ። ሽዑ ስእነትን ድኽነትን ኣርከቦም።

መንግስቲ እንግሊዝ ከኣ ኣይሓገዞምን። ብዙሓት ካባታቶም ከኣ መሳርያኦም ከየረከቡ ኣብ ፈቐዶኡ ተዘርኡ። ኣይጸንሑን፡ እቶም ዓሳክር-ነበር ንኽነብሩ ናይ ባዕሎም ጕጅለታት እናኣቘሙ ኣብ ሽፍትነት ኣተዉ።

ኤርትራ ኣብ ዘመን ሽፍትነት ኣተወት። ከም ብዓል ኣስረስሀይ እምባየ፡ ሓጐስ ተምነዎ፡ ተኸስተ ሃይለ፡ ወልደገብርኤል ሞሳዝጊ ምስ ሓዉ በርሀ ሞሳዝጊ፡ ዕቝባንኪኤል እጅጉ፡ ገብረ ተስፋጽዮን ወዘተ. ዝተባህሉ ዓሳክር-ነበር ሸፋቱ ገርገሩ። ብዙሓት ሰባት ከኣ ብሕልፊ ዜጋታት ጣልያን ብሕሱም ተጠቕዑ።

ሽፍትነት ብንጉስ ሃይለስላሰን ብመራሕቲ ሃይማኖትን ተመዝሚዙ ናብ ፖለቲካዊ ሽበራ ተለወጠ።

ደለይቲ ናጽነት ኤርትራ ዕሱባት ጣልያንን ተደናገጽቲ ኣስላምን ተባሂሎም ክህደኑ ጀመሩ። ሽዑ ማሕበር ኣንድነት ብደገፍ ኣሸበርቲ ጸብለል በለ። ኤርትራ ከኣ ኣብ ሓጹር ፈደረሽን ኣተወት፣ ኣይጸንሐትን ከኣ ኤርትራ ከም መበል 14 ኣውራጃ ኢትዮጵያ ኰይና ተለቀበት።